Xưa kia lễ hội Đền Mưng được xếp vào loại quốc lễ. Hàng năm vào dịp lễ hội Triều đình ban sắc chỉ, Bộ lễ cử người về làm chủ tế vì thế nên có tục rước văn. Ngoài việc tế lễ còn có trò chơi dân gian, trò diễn hát chèo thờ, các hoạt động chèo thuyền, rước voi, rước cỗ…

   Hát bơi thờ trên dòng Lãng Giang.

     Những hoạt động tâm linh, tín ngưỡng ở đền Mưng chỉ tồn tại đến năm 1939, thời gian sau đó thực dân Pháp đã cấm các hoạt động tín ngưỡng, đồ thờ ở đền Mưng đã bị di dời, phá bỏ. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ di tích đền Mưng đã bị phá hủy hoàn toàn chỉ còn lại khu đất trống.

     Với sự nỗ lực của nhân dân làng Côn Sơn nhằm khôi phục lại các hoạt động của lễ hội đền Mưng, đến năm 1994 Sở Văn hóa - Thông tin tỉnh Thanh Hóa cấp bằng công nhận đền Mưng là di tích lịch sử văn hóa. Trong 30 năm qua, cán bộ, nhân dân làng Côn Sơn, xã Trung Thành nói riêng và huyện Nông Cống nói chung đã đầu tư trùng tu tôn tạo, khu di tích lịch sử văn hóa này. Bên cạnh đó hàng năm địa phương cũng đã duy trì nhiều phong tục truyền thống như: việc cúng tế; hát chèo thờ trên sông và trên cạn; rước cỗ của các ngõ xóm, dòng họ, các bản hội và 5 chi kỵ trong vùng Cầu Quan.

     Một nét đẹp văn hóa đặc sắc trong lễ hội đền Mưng mà nhân dân trong làng còn lưu giữ được đó là tục hát chèo thờ. Năm 2019 hát chèo thờ Đền Mưng được Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

    Đội nữ quan hát chèo thờ.

     Hát chèo thờ Đền Mưng là một hình thức diễn xướng trong lễ hội đã trở thành môn nghệ thuật sân khấu độc đáo, riêng biệt ở làng Mưng, xã Trung Thành. Hát chèo thờ Đền Mưng chỉ được sử dụng trong lễ hội Đền Mưng từ ngày mùng 5 đến ngày mùng 8 tháng ba âm lịch. Hát chèo thờ ở đây là hát hầu Thánh, hay còn gọi là thờ Thánh trong Lễ hội Đền Mưng. Trong lời hát của các làn điệu chèo thờ Đền Mưng thì những chữ luyến láy không dùng chữ  “i”như hát chèo của Đồng bằng Bắc Bộ mà dùng chữ “a”. Chèo thờ Đền Mưng có các làn điệu như làn vãn, làn than, hát xướng... Hàng năm vào dịp lễ hội nhân dân trong vùng thường tổ chức chèo thờ rước thánh lưỡng từ Đền Mưng xuống đền Tam Giang thăm chị. Tục hát chèo thờ Đền Mưng xuất hiện từ đó. Hát chèo thờ Đền Mưng gồm có hát chèo cạn tại sân đền và hát bơi thờ (Hát chèo thờ rước Thánh trên dòng Lãng Giang).

     Từ xa xưa, trong lễ hội chèo thờ rước thánh, nhân dân trong vùng thường thiết lập một đội chèo thuyền gồm 5 chiếc, 2 chiếc phát đường, một chiếc đặt hương án, một chiếc thuyền thánh ngự, một chiếc thuyền phù giá. Người chèo thuyền được gọi là nữ quan. Đó là những thiếu nữ mới lớn, con nhà quyền quý hoặc những gia đình có gia phong được nhân dân trong làng tín trọng. Để chuẩn bị cho lễ hội, các nữ quan phải tập hàng tháng trời ở trong nhà gọi là chèo cạn. Từ ngày mùng 1 tháng 3 thì bắt đầu tập chèo nước, tức là tập chèo thuyền trên sông Lãng. Ngày mùng 8 chèo rước tượng Thánh từ đền Mưng xuống Đền Tam Giang, nhân dân làng Côn Sơn thức dậy từ rất sớm để sử soạn các điều kiện cần thiết như sơn sửa, trang trí thuyền cho đúng với nghi lễ. Thuyền dùng trong lễ hội là những chiếc thuyền lớn của dân chài, được trang trí hoa văn cách điệu, sơn son, thiếp vàng, làm mái vẫy, treo đèn lồng hết sức đẹp mắt. Trước khi xuất phát các thuyền tập trung trước bến đá Đền Mưng chèo lượn trước cửa Đền và hát những điệu chèo thờ truyền thống để nhân dân thưởng thức. Khi xuất phát các thuyền thường đi cách nhau khoảng 100m, tạo nên một khung cảnh trên bến dưới thuyền nhộn nhịp. Dòng Lãng Giang chảy qua vùng Cầu Quan quanh co uốn khúc làm cho hình ảnh đoàn thuyền chèo thờ càng thêm lộng lẫy. Đoàn thuyền đi đến đâu đều vang lên những tiếng hò chèo thờ đến đó. Hò chèo thờ có hai điệu là chèo khoan và chèo đấu. Điệu chèo khoan thì khoan thai, nhịp nhàng và được đệm huầy, dô huầy dô ta, hò là dô huầy. Ngược lại, điệu hò chèo đấu lại có nhịp điệu khẩn trương, gấp gáp, thể hiện không khí vui tươi, nhộn nhịp của lễ hội và được đệm ớ khoan.

    Thuyền bơi thờ xuôi dòng sông Lãng.

     Khi đoàn thuyền đi đến làng nào, các nữ quan đều có các làn điệu hát vịnh và đối đáp với nhân dân làng đó. Ví như khi thuyền đến làng Đông, thuộc xã Trung Chính nữ quan sẽ hát:

Thuyền rồng đã đến làng Đông

Con gái làng Chợ xuống sông chào thuyền

Và khi đến làng Vặng thuộc xã Trung Ý cũ, nơi có vực Si, nữ quan sẽ hát rằng:

Thuyền rồng đã đến vực Si

Con gái làng Vặng làm chi ở nhà

     Trên bờ, trai gái trong làng ra xem thuyền chải hát đối lại:

Làng Vặng đang xáo cỏ gà

Nghe tiếng thuyền chải em ra mừng thuyền.

     Cứ như vậy, đoàn thuyền rước Thánh Lưỡng từ Đền Mưng xuống đến Đền Tam Giang cách đó khoảng 10 km. Sau khi xuống đến Đền Tam Giang, Thánh Lưỡng được rước lên đền, tổ chức tế lễ, sau đó lại được rước về Đền Mưng. Theo tục lệ xưa thường thì thuyền xuôi đền Vua Bà vào lúc nước ròng và tế lễ xong đến lúc nước lên thì quay về.

    Các đội đua bơi.

     Năm nay Ban quản lý di tích lịch sử văn hóa Đền Mưng, xã Trung Thành tổ chức bơi thuyền hát chèo thờ trên dòng Lãng Giang và tổ chức đua bơi giữa 3 đội là Hội Nông dân, Hội Phụ nữ và Hội CCB xã. Đoạn đường bơi từ Cầu Huyện đến Cầu Quan.

     Qua hoạt động này nhằm tái hiện lại không gian văn hóa lễ hội xưa, góp phần gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời giáo dục truyền thống yêu nước cho các thế hệ hôm nay và mai sau.

Nguyễn Thơ